Φιλοσοφία και θρησκεία στην ύστερη αρχαιότητα

Η παρούσα εισαγωγή εστιάζει στην φιλοσοφία της ύστερης αρχαιότητας και δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην σχέση των φιλοσοφικών της ρευμάτων με τις επικρατούσες θρησκείες της εποχής. Εντούτοις η αρχαία ελληνική σκέψη δεν απομακρύνθηκε ποτέ από την θρησκευτική παράδοση. Ο φιλοσοφικός λόγος γεννήθηκε από τον μύθο ως γραπτή του εξέλιξη. Ακόμη και σε περιόδους μεγάλης θρησκευτικής αμφισβήτησης, ο φιλοσοφικός στοχασμός διατήρησε έστω και σπερματικά την θρησκευτική παράδοση προσφέροντας ένα νέο μυθικο-λογικό κοσμοείδωλο. Σε αυτό ίσως συντέλεσε και ο μη δογματικός χαρακτήρας της αρχαίας ελληνικής θρησκείας - οι θεοί ήταν καθ' εικόνα και ομοίωση των ανθρώπων και όχι το αντίστροφο. Επίσης, η έλλειψη κεντρικού θρησκευτικού κειμένου, η πολιτική και οικονομική ανεξαρτησία των πόλεων-κρατών επέτρεψαν την ελευθερία και τον νεωτερισμό. Ιδιαίτερα όμως κατά την περίοδο της ύστερης αρχαιότητας παρατηρείται μια έντονη στροφή του φιλοσοφικού στοχασμού προς την θρησκευτική παράδοση και την τελετουργική πρακτική. Τα φιλοσοφικά κινήματα της εποχής συνομιλούν με τις θρησκείες της εποχής εκφράζοντας "νέα" φιλοσοφικά ρεύματα όπως αυτά του Νεοπυθαγορισμού και του Νεοπλατωνισμού, αλλά και οι θρησκείες της εποχής επηρεάζονται από τη φιλοσοφία δημιουργώντας ιδιόμορφα θεοσοφικά κινήματα όπως αυτά του Γνωστικισμού και του Ερμητισμού.