Ο απόβλητος προφήτης

Σε όλη την ιστορία της Ρωσικής Επανάστασης και στην ιστορία του εργατικού κινήματος και του μαρξισμού καμιά περίοδος δεν ήταν τόσο δύσκολη και ζοφερή όσο τα χρόνια της τελευταίας εξορίας του Τρότσκι. Αυτή ήταν μια εποχή κατά την οποία, για να παραφράσω τον Μαρξ, "η ιδέα ωθήθηκε βίαια προς την πραγματικότητα", αλλά καθώς η πραγματικότητα δεν έτεινε προς την ιδέα, δημιουργήθηκε ένα χάσμα μεταξύ τους, ένα χάσμα πιο στενό αλλά βαθύτερο από ποτέ. Ο κόσμος ήταν γεμάτος από ακραίες αντιθέσεις. Ποτέ ο καπιταλισμός δε βρέθηκε τόσο κοντά στην καταστροφή όσο κατά τη διάρκεια της κρίσης και της ύφεσης της δεκαετίας του τριάντα· και ποτέ δεν είχε δείξει τέτοια θηριώδη ανθεκτικότητα. Ποτέ η ταξική πάλη δεν είχε οδηγηθεί τόσο ορμητικά προς μια επαναστατική κορύφωση και ποτέ επίσης δεν υπήρξε τόσο ανίκανη να υψωθεί μέχρις αυτήν. Ποτέ δεν είχαν εμπνευστεί τόσο μεγάλες μάζες ανθρώπων από τον σοσιαλισμό· και ποτέ αυτοί δεν υπήρξαν τόσο αβοήθητοι και αδρανείς. Σε όλη την εμπειρία της σύγχρονης ανθρωπότητας δεν υπήρξε τίποτα τόσο μεγαλειώδες και τόσο απωθητικό όσο το πρώτο εργατικό κράτος και η πρώτη προσπάθεια για την "οικοδόμηση του σοσιαλισμού". Και ίσως ακόμη ποτέ κανένας άνθρωπος να μην έζησε σε τόσο στενή επικοινωνία με τα βάσανα και τις προσπάθειες της καταπιεσμένης ανθρωπότητας και σε τέτοια απόλυτη μοναξιά όπως έζησε ο Τρότσκι. (Ισαάκ Ντόυτσερ, Από το "Υστερόγραφο: Νίκη μέσα στην Ήττα")